هاجر سلیمان‌پور‌/ مشاور خانواده
 
چــــــرا برخی از دانش‌‌آموزان علاقه‌ی زیادی به درس، مدرسه و تحصیل دارند و برخی علاقه‌مند به این امور نیستند؟ بررسی چگونگی و چرایی این انگیزه، مورد سؤال و بحث بسیار ی از اولیا، معلمان و مربیان است. هر پدر و مادر و یا معلمی دوست دارد در دانش‌‌آموز ایجاد علاقه، میل و رغبت به تحصیل را باور کند تا دانش‌‌آموز بتواند در امور تحصیل موفق‌تر و از تحصیل لذت بیش‌تری ببرد.

انگیزه یعنی چرایی و علت رفتار فرد، نیرویی که فرد را برانگیخته و وادار به کاری با میل و رغبت می‌کند. موفقیت تحصیلی از مسائل مهم آموزشی و روان‌شناسی است که رابطه‌ی تنگاتنگی با انگیزه دارد.

داشتن انگیزه و علاقه به تحصیل و مدرسه از دلایل اصلی موفقیت تحصیلی محسوب می‌شود. در ایجاد انگیزه به تحصیل که موجب ارتقای موفقیت تحصیلی می‌شود، عواملی دخیل هستند که از ‌آن جمله می‌توان به توان ذهنی، یادگیری‌های قبلی، علاقه به دروس خاص و ... از یک سو و از سوی دیگر سطح درآمد خانواده‌، میزان تحصیلات و نوع شغل والدین، موفقیت اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی خانواده، محیط خانواده و ... اشاره کرد. در بررسی ایجاد انگیزه به تحصیل، باید به عوامل مؤثر درونی و بیرونی فرد توجه کرد.

وقتی که پدر و مادر همه‌ی زمینه‌های علاقه‌مندی را برای دانش‌‌آموز فراهم کرده‌اند، چه عواملی باعث می‌شوند که فرزند آن‌ها میلی به درس نشان ندهد؟ در درون او چه می‌گذرد؟ بعد از شکست‌هایی که برای دانش‌آموزان در امور درسی به وجود می‌آید، توانایی بهره‌گیری از این تجربه در افراد متفاوت است. بعضی آن‌ها را زمینه‌ساز پیروزی بزرگ می‌دانند و عده‌ای آن را پایان راه و بعضی اصلاً واکنشی ندارند. وظیفه‌ی معلمان و مربیان است که آموزش خوب و ارائه‌ی راهکار و روش‌های درست را به دانش‌آموزان نشان دهند. انگیزش انسانی به دو نوع کلی از انگیزش یعنی درونی و بیرونی تقسیم می‌شود.
 
انگیزش بیرونی زمانی وجود دارد که افراد به وسیله‌ی پیامدی که خارجی است و یا از لحاظ کارکردی مربوط به فعالیتی است که در آن افراد درگیر می‌شوند، برانگیخته می‌‌شوند. دانش‌آموزان که در فعالیت‌های مطلوب خود به صورتی فعال درگیر می‌شوند، برانگیخته شده‌اند ولی دلیل این سخت‌کوشی آنان، با ماهیت خود تکلیف ارتباطی ندارد. آنان به این خاطر سخت‌کوش هستند که تکلیف را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف مطلوب دیگری در نظر می‌گیرند. در مقابل انگیزش بیرونی، انگیزش درونی وجود دارد بدین معنی که شخص برای انجام موفقیت‌‌آمیز تکالیف خود تمایل درونی دارد خواه برای آن ارزش بیرونی وجود داشته باشد و یا نداشته باشد. اگرچه هر دو جهت‌گیری یعنی انگیزش درونی و بیرونی در اکثر کلاس‌ها وجود دارد، ولی شیوه‌های عملی مدارس و سیستم کلاس‌ها طوری طرح‌ریزی می‌شود که جهت‌گیری انگیزش بیرونی را به صورت افراطی تسریع می‌کند.

یکی از راه‌های اصل سرعت بخشیدن به انگیزش درونی دانش‌آموزان برای یادگیری این است که در محیط‌های تحصیلی، انگیزش درونی با تغییر موقعیت‌ها، از یک روز به روز دیگر حتی دقیقه به دقیقه ادراکات شایستگی و خود رهبری دانش‌‌آموز تغییر خواهد کرد. انگیزش درونی به طور عمده تابعی از احساس کنترل است. معلمانی که در فکر افزایش انگیزش درونی دانش‌آموزان هستند باید بیاموزند که برای کنترل محیط‌های یادگیری خود چگونه برای دانش‌آموزان فرصت‌های واقعی ایجاد کنند. به هر حال آنان باید فرصت‌های کنترل را افزایش دهند. متأسفانه استفاده‌ی ناشیانه و ناآگاهانه از روش‌های ایجاد انگیزش درونی و بیرونی می‌تواند مشکلات انگیزشی غیر‌منتظره‌ای به وجود آورد. بروز مشکل عمده به این علت است که بین جهت‌گیری‌های انگیزش درونی و بیرونی رابطه‌ای مثبت وجود ندارد یعنی نمی‌توان با افزایش درجه‌ی معینی از انگیزش بیرونی باعث افزایش علاقه‌ی درونی دانش‌آموز و یک تکلیف شد تا جایی که سطح انگیزش تحصیلی او به بالاترین حد خود برسد.
 
اگر به افرادی که برای انجام فعالیت‌های خاصی انگیزش درونی دارند، پاداش داده شود، سطح انگیزش درونی آن‌ها در آن فعالیت‌ها در ‌آینده کاهش خواهند یافت. دو گروه از عوامل در ایجاد انگیزه دخیل هستند که گروه اول مربوط به خود فرد و گروه دوم مربوط به اقدامات مدارس جهت ایجاد انگیزش است.

عواملی که خود فرد باید در خود ایجاد کند، عبارتند از:

1- هدف‌گزینی: تعیین اهداف کوتاه‌مدت در آغاز هدف‌ها اهمیت بسیار دارد. ابتدا اهداف بایستی شناسایی شوند و واقعی و قابل حصول باشند زیرا دسترسی به آن‌ها غالباً ساده‌تر است و همچنین حس موفقیت بیش‌تری را در فرد ایجاد می‌کند و او را به سوی اهداف بزرگ‌تر رهنمون می‌سازد.

2- انتظارات: انتظارات ما از خودمان و انتظارات دیگران از ما، می‌تواند منبع استرس باشد. انتظارات باید واقعی باشند. همچنین باور‌های‌مان درباره‌ی توانایی دسترسی به اهداف، بایستی مطابق با واقعیات فعلی باشد. انتظار بیش از اندازه از خویشتن باعث کاهش انگیزه می‌شود.

3- رغبت: آنچه را که مایلید واقعاً به آن دست یابید، مشخص کنید و در جهت آن حرکت کنید. تشخیص این‌که چه چیزی واقعاً در ما ایجاد رقابت می‌کند، می‌تواند مفید باشد،ولی ما نمی‌توانیم فقط به این اکتفا کنیم.

4- محیط: از موانع موجود در انجام خواسته‌‌های‌تان آگاه شوید. اگر برای مثال سعی کنید که مطالعه را آغاز کنید، محیطی آرام و بدون هرگونه مزاحمت برای مطالعه انتخاب کنید. چیز‌هایی را که ممکن است تأثیر منفی در انگیزه داشته باشند، بشناسید. مثلاً هنگام مطالعه، عوامل منفی در حفظ انگیزه عبارتند از: تلویزیون، تلفن، رادیو و برنامه‌های پیش‌بینی نشده.

5- پاداش یا تشویق: قدردانی از خودتان به خاطر انجام کار مورد‌نظرتان. انجام اهداف واقعی بایستی پاداشی را به دنبال داشته باشد. تشویق، توجه ما را به نتایج پایانی کار معطوف می‌دارد.

6- راهبرد‌های دیگر: انگیزه و عملکرد با یکدیگر در تعامل‌اند. انگیزه منجر به عملکرد بهتر شده و عملکرد بهتر نیز می‌تواند انگیزه را افزایش دهد.